Oiko ndaje Ka'i rasaitéma ombopy'arasy kuñakaraimi peteĩme. Ombotyaipa chugui y. Péichaje tapia ojapo hese ko'ẽ porã mboyve. Oipy'apy asy chupe.
– Áĝante ho'áne che poguýpe ha chehaitéma añembohorýta hese –he'ími va'erã kuñakaraimi.
– Ajapóta ta'anga araity kakuaa porãva ha amoĩta ykua rembe'ýpe aipohano haĝua ko tekove chapĩme –he'ími pochyvére.
Upeichaje, peteĩ ko'ẽ para para jave, Ka'i oñemboja jeýma ohóvo ykuápe oñemotie'ỹ potávo. Ohechávo mba'e hũ guasúje oñemboja ijypýpe ha he'i:
– Ejeí upégui!...
Nohendúi vaicha chupe ha upéramõ hatãve osapukái:
– Ejeí upégui ha'e ningo ndéve!
Nombohováimarõ chupe oito'õ chupe peteĩ
saple ha opa'ã hese.
– Ndéiko reimo'ã chepopeteĩ mba'e –he'i ha ohovapete karia'y chupe, ipo mokõivéma upépe opa'ã.
– Ndéiko reimo'ã ndachepýi mba'e –he'i juku'a kytã'i vai ha okua hese.
Upépe opyta vaivéma mitã Ka'i.
– Nereñembohorýi chéne che rehe –hi'ambu ha opyvoi jey.
Upépe opyta opóvo ta'anga ku'áre ongyryry.
– Che rãiko ndaguerekói akaru haĝuante!, roisu'úta, roisu'úta.
Oñembohãimbiti ha oisu'úvo chupe opyta omanórõ guáicha. Nomyivéima mitã Ka'i.
Upe javéje oñemboja kuñakarai ha osapukái Ka'ípe:
– Ymaite guivéma chembopy'arasy reikóvo... hasy peve re'ami che ñuháme nde, tekove tie'ỹ.
Ka'i oñemomanoite ta'anga araity ári.
– Rei reñembotavy nde, mba'e chavi. Che haitéma añembohorymíta nde rehe ko'áĝa –iñe'ẽ pochy kuñakarai.
Omoĩ Ka'i ijyva guýpe ha oipykúi hóga rape. Oguãhẽ, oheka tukumbo ha oñapytĩ Ka'ípe yvyra poguasu óga kupépe oĩva rehe.
– Epoimíntena chehegui, nachetie'ỹ mo'ãvéimako araka'eve.
– Upéva katu ndere'umo'ãimante, che karai. Che haitéma hína ko'áĝa.
Opuka puku hese ha oho oheka ohekáva.
Ojecha vai Ka'i, ombojeko iñakã yvyráre ha oñembyasy.
– Ko'ápe aikopáma hese.
He'ívo, hesaho sapy'a Aguaráre oñemboja mbegue katúva oúvo hendápe.
– Mba'ére piko reĩ reína péicha, che irũ –oporandu Aguara.
– Namendaséi haguére –ñe'ẽ ári ombohovái–. Lechãi niko chemomendase katuete imemby kuñáre, ha che niko, iporãramo jepe imemby kuña, namendaséi gueteri, aiko porãiterei niko che año. Mba'e nde piko neremendaséi, che irũ.
– Amendase, che ningo yma guive hapykuéri aikóva. Mba'e piko ajapo va'erã –opuka reipa.
– Chejora pya'e aipórõ, toromoĩ che rendaguépe.
– Oĩma, che irũ.
Ojepokyty kyty ha ojorámane ra'e hapichápe. Ka'i, peteĩ tesapirĩme oñapytĩsu'u Aguarápe.
– Áĝa ojávo nde yképe ere chupe remendataha, kuñaitéko ne rembirekorã –he'i chupe ijapysápe ha ogue ka'aguýre.
Upe riremínte osẽ oúvo kuñakarai ytaku pupu reheve. Ohechávo chupe Aguara osapukái:
– Amendáta, amendáta ne memby kuñáre.
– Mba'e remendáta piko nde, tekove tie'ỹ. Kóina ápe he'u kóva.
Charráu!... ohykuavo hese ytaku. Aguara opyta iñakuruchĩ yvyráre ha Ka'i katu opyta akóinte itie'ỹ.
De cuando el mono engañó al zorro
Dicen que Ka'í como tantas otras veces preocupaba a una señora. Enturbiándole toda el agua. Así lo hacía siempre antes del amanecer. Esto la tenía muy afligida.
– Algún momento caerá en mis manos y seré yo quien me burle de él –solía decir la señora.
– Haré una figura grande de cera y pondré cerca del manantial para castigar a este animal demente –decía cuando más enojada estaba.
Así, una mañana al empezar a amanecer, Ka'í iba acercándose nuevamente al manantial para hacer sus travesuras. Al ver una sombra negra y grande se acercó y dijo:
– ¡Sal de allí!...
No parecía escucharle y entonces gritó más fuerte:
– ¡Sal de allí te estoy diciendo !
Al no contestarle, le propinó un golpe en la nuca y quedó trancada la mano.
– Acaso pensabas que tenía una sola mano –le dijo y lo abofeteó violentamente, quedando entonces trabadas ambas manos.
– Acaso creías que no tengo pies –le dijo con voz entrecortada y le dio otro golpe.
Allí quedó peor el pobre Ka'í.
– No te has de burlar de mi –dijo jadeando y dio otra patada.
Allí quedó refunfuñando sujeto por la cintura de la figura.
– ¡Mis dientes no los tengo solo para comer!, te morderé, te morderé.
Abrió la boca y al morderlo quedó como muerto. Ya no podía moverse el pobre Ka'í.
En ese momento se acercó la señora y le gritó a Ka'í:
– Desde hace tanto tiempo me andas molestando... al fin caíste en mi trampa, individuo maleducado.
Ka'í se hizo el muerto sobre la figura de cera.
– En valde te desentiendes, cosa raquítica. Es momento de burlarme yo de ti ahora –le dijo enojada la señora.
Puso a Ka'í bajo su brazo y se encaminó a la casa. Llegó, buscó una soga y lo ató por el árbol grueso situado detrás de la casa.
– Suéltame por favor, no seré más travieso nunca.
– Eso si no será posible, mi señor. Es mi turno ahora.
Se rió a carcajadas de él y fue a buscar algo.
Se vio mal Ka'í, recostó la cabeza por el árbol y quedó triste.
– Aquí ya estoy perdido.
Al decirlo, desvió los ojos hacia Aguará quien se acercaba lentamente hacia él.
– ¿Porqué estás así, amigo? –preguntó Aguará.
– Porque no quería casarme –le respondió sobre sus palabras–. La vieja me quiere casar a toda cosa con su hija, y yo, por más que ella sea linda, todavía no quiero casarme, solo vivo muy bien. ¿Tú no querrías casarte, amigo?.
– Quiero casarme, estoy tras ella hace tiempo. ¿Qué debo hacer? –sonreía tontamente.
– Entonces desátame rápido, para que te ponga en mi lugar.
– Bien, amigo.
Frotándose las manos empezó a desatarlo. Ka'í, en un abrir y cerrar de ojos ató fuertemente a Aguará.
– Cuando se acerque dile que vas a casarte, tu novia es una verdadera mujer –le dijo al oído y se perdió en el bosque.
Poco después venía la señora con agua hirviente. Al verle Aguará gritó:
– Me voy a casar, me casaré con tu hija.
– Qué te vas a casar, sinvergüenza. Aquí tienes esto.
¡Charrau!... derramó por él agua caliente. Aguará quedó arrugado al árbol y Ka'í quedó travieso como siempre.
(fuente: Guarani Renda)